خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)، دولت سیزدهم، سیاست خود در تدوین برنامههای بلند و کوتاهمدت را ایجاد تحول تعریف کرده و تدوین راهبردها براساس این رویکرد اصلی در حوزه نشر از یکسال گذشته به دست یاسر احمدوند، معاون امور فرهنگی وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی سپرده شده است. وی اعتقاد دارد، در حوزه فرهنگ نمیتوان با کارهای نمایشی تحول ایجاد کرد.
بعد از تولید 110 هزار عنوان کتاب در یکسال، بهعنوان یکی از شاخصهای پویایی صنعت نشر، متولی امور کتاب کشور، به خبرنگار ایبنا، درباره برخی از تحولات ایجاد شده در معاونت امور فرهنگی در یکسال گذشته به تحول ارزیابی در اداره کتاب اشاره میکند و میگوید: «تغییراتی در گروهها ایجاد شد و ارزیابی از نگاه صرف بررسی و انطباق محتوا با ضوابط نشر در حال ارتقاء پیدا کردن به ارزیابی کیفی است؛ بهعبارت دیگر لازم است ابتدا تولیدات ارزشمند از نویسندگان و مترجمان توانا و کتابهای باکیفیت شناسایی شوند. در این مرحله همچنین به مولفههای تولید کیفی کتاب ازجمله خط و زبان فارسی، کتابآرایی و تولید صحیح کتاب باید توجه ویژه داشته باشیم. برای تحقق این اهداف به مقدماتی مانند آموزش و یا تغییر برخی گروهها نیاز است؛ در مسیر این جریان هستیم و امیدواریم در سال دوم فعالیت معاونت امور فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی بتوانیم اهداف را بهطور کامل محقق کنیم.»
معاون امور فرهنگی وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی، تاسیس حداقل یک کتابفروشی در شهرهای مختلف را جزو رویکردهای اصلی وزارتخانه متبوع خود اعلام کرد که با تخصیص زمین همچنین اجرای آیین نامه بندج ماده 92 قانون ششم توسعه به تحقق آن بسیار امیدوار است.
ایجاد تحول، رویکرد کلان دولت سیزدهم شناخته میشود؛ بعد از گذشت یکسال از آغاز فعالیت معاونت امور فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی بهعنوان متولی حوزه کتاب در کشور، تحول در این عرصه با چه معیار و شاخصهایی قابل احصاء است؟
ایجاد تحول، شعار بزرگی است و البته دامنه وسیع و گستردهای دارد؛ بهویژه تحول در حوزه فرهنگ ـ در مقایسه با سایر حوزهها ـ متفاوت است؛ بهعبارت دیگر با اقدامات نمایشی و ظاهری، نمی توان ادعا کرد در حوزه فرهنگ کار تحولی انجام شده است. برای تحول در حوزه فرهنگ به اقدامات عمیق، مستمر و برنامهریزی بلندمدت نیاز است.
در معاونت امور فرهنگی، درباره نشر، کتاب و تولیدات فرهنگی، فرصتها و چالشها مختلف و متعدد هستند؛ درعین حال برنامه متناسب تحولی در معاونت امور فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی تدوین شده است که به چند محور اصلی آن اشاره میکنم؛ نخست اینکه نگاه به تولید فرهنگی در کشور، نگاه توام به ظرفیتها و امکانات فراوان فرهنگی است. با این رویکرد، ایران در دنیا از شرایط ویژه و ممتازی برخوردار است و جزو معدود کشورهایی است که ـ از نظر آماری ـ تولیدات فرهنگی قابل توجهی دارد.
این میزان تولید، نشان میدهد جامعه ایران پویا، خلاق و بانشاط است؛ جامعهای که در سال، توان انتشار بیش از 110 هزارعنوان کتاب با تنوع بسیار قابل توجه از نظر موضوعی و تولیدات ارزشمند در حوزه ادبیات، دین و کودک و نوجوان و البته علوماجتماعی را دارد. این میزان تولید نشاندهنده وجود زمینه بسیار مهم و امکان تولید فرهنگی است. جامعه پدیدآور در ایران، شامل تولیدکنندگان محتوا و ناشران از ظرفیت و استعداد بالایی برخوردارند تا ازنظر تولید و ترویج در جایگاهی به مراتب شایستهتر قرار بگیرند. اما متناسب با این میزان تولید، شبکه ترویج و توزیع، ساماندهی نشده است. در حوزه تولید و زمینه ترویج و مصرف نیاز به برنامه تحولی داشتیم. آنچه بهعنوان برنامه تحولی و جامع معاونت امور فرهنگی به دولت اعلام شده، شامل سه فصل مهم با عنوان برنامهریزی در تولید، ترویج و برنامهریزی واجرا در مصرف فرهنگی است.
این سه رویکرد و گزاره اصلی که راهبردهای اصلی در معاونت امور فرهنگی را شکل میدهند، زیربرنامه و موضوعات اجرایی دارند؛ بهعنوان مثال در زمینه تولید برنامه، تحول ارزیابی در اداره کتاب بود. تغییراتی درگروهها ایجاد شد و ارزیابی از نگاه صرف بررسی و انطباق محتوا با ضوابط نشر در حال ارتقاء پیدا کردن به ارزیابی کیفی است؛ بهعبارت دیگر لازم است ابتدا تولیدات ارزشمند از نویسندگان و مترجمان توانا و کتابهای باکیفیت شناسایی شوند. در این مرحله همچنین به مولفههای تولید کیفی کتاب ازجمله خط و زبان فارسی، کتابآرایی و تولید صحیح کتاب باید توجه ویژه داشته باشیم. برای تحقق این اهداف به مقدماتی مانند آموزش و یا تغییر برخی گروهها نیاز است؛ در مسیر این جریان هستیم و امیدواریم در سال دوم فعالیت معاونت امور فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی بتوانیم اهداف را بهطور کامل محقق کنیم.
تولید 110 هزارعنوان کتاب در یکسال را شاخص قابل توجه پویایی صنعت نشر میدانید که نشاندهنده امید ناشران به آینده تحلیل میشود؛ اما میدانیم صنعت نشر در شاخصهای دیگر مانند شمارگان کتاب ـ البته نه فقط در یکسال اخیر ـ روند کاهشی داشته، علاوه براین قیمت کتاب نیز بهدلایل مختلف افزایش و فعالان بازار کتاب را متاثر کرده است. غیر از مولفه تولید، تحول در شاخصهای دیگر چطور قابل تحقق است تا براساس آن صنعت نشر را پویا و زنده معرفی کنیم؟
درست است؛ علاوهبر آمار تولید باید به میانگین شمارگان کتاب نیز توجه کنیم؛ البته طی یکسال گذشته میانگین شمارگان کتاب بیشتر از 1000 نسخه بود و شیب نزولی آن به نوعی اصلاح و سرعت کاهشی که پیشتر وجود داشت را مشاهده نمیکنیم. امیدواریم در سال جاری شمارگان نزولی نباشد و میانگین قابل توجهی را شاهد باشیم. اگرچه شمارگان به تنهایی شاخص نیست و باید شاخصهای دیگر را بررسی کرد.
ویترین کتاب و کتابفروشیهای کشور برای عرضه کتابهای تولید شده کافی نیست.
اتفاق مهمی است که ظرفیت تولید کتاب بیش از ظرفیت فعلی است؛ اما شبکه توزیع و عرضه به اندازه کافی، رشد پیدا نکرده است. هرچند با توسعه فروشگاههای اینترنتی کتاب، بخشی از ضعف این شبکه جبران شده اما همچنان به تاسیس کتابفروشی در مناطق مختلف کشور نیاز داریم. این بخش سرمایهگذاری جدی، آموزش و حمایت میطلبد. یکی از اقدامات ضروری، تبدیل کتابفروشی به یک حرفه سودآور است یا حداقل زیانده نباشد.
تاسیس کتابفروشی جامع و بزرگ در شهرهای متوسط، سودآوراست اما در شهرهای بزرگ و با سرمایهگذاری بخش خصوصی، خیر. بنابراین برای تاسیس کتابفروشی در شهرهای بزرگ به حمایت نیاز است ازجمله در تخصیص زمین همچنین در تعیین تعرفههای فرهنگی. امیدواریم با تصویب آیین نامه بند ج ماده 92 قانون برنامه ششم توسعه و آغاز فرآیند اجرایی آن در ماه جاری، امیدواریم بتوانیم تعرفه فرهنگی را برای کتابفروشان، ناشران و موزعان محقق کنیم.
پیشتر از طراحی سامانه برای تحقق آییننامه اجرایی بندج ماده 92 قانون ششم توسعه خبر داده بودید. در ماه جاری این سامانه برای ثبتنام در دسترس قرار خواهد گرفت؟
درحال تدارک هستیم؛ ماه گذشته ـ مهرماه ـ سامانه الکترونیکی صدور و تمدید پروانه نشر در دسترس قرار گرفت و امیدواریم علاوه براین دو خدمت، هفت یا هشت خدمات دیگر آن تا آخر ماه قابل ارائه باشد. در مجموع سامانه 14 خدمات را شامل میشود؛ ازجمله ثبتنام برای بهرهمندی از امکانات حمایتی بندج. فرمهای ثبتنام متقاضیان در حال طراحی است؛ بسیار امیدواریم تا پایان ماه فراخوان منتشر و ثبتنام انجام شود. اجرای این بند تنها برعهده وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی نیست؛ بلکه چند دستگاه دخیل هستند امیدوارم همکاری قابل توجهی را برای تحقق این بند شاهد باشیم و ذینفعان حوزه نشر بهرهمند شوند.
با توجه به آمار سال 1399، 75 درصد توزیع کتاب در پایتخت و تنها 25 درصد در سایر نقاط کشور انجام شده است؛ بنابراین با تصویب نهایی اصلاحیه بندج ماده 92 برنامه ششم توسعه در هیات دولت، علاوهبر افزایش دسترسی، زمینه ایجاد تعادل در توزیع کتاب را شاهد خواهیم بود.
بله، همینطوراست؛ علاوهبراین دولت در تدارک محلهایی برای تاسیس کتابفروشی در شهرهای مختلف است. امیدواریم مراحل اجرایی این رویکرد نیز طی شود تا بتوانیم در هر شهر حداقل از وجود یک کتابفروشی بهرهمند باشیم.
در یکسال گذشته چند پروانه نشر و مجوز چاپ کتاب صادر شده است؟
به اعتقاد کارشناسان، تنظیم یک سازو کار برای بررسی صلاحیت متقاضیان پروانه نشر ضروری است؛ بهنظر میرسد یکی از راهکارهای قابل توجه برای ایجاد تحول در حوزه نشر، عملی کردن سازوکار صدور پروانه نشر است تا از ورود افرادی که صرفا براساس مدرک کارشناسی به دریافت پروانه نشر اقدام میکنند، پیشگیری کرد.
البته تعداد ناشران فعال و واقعی، خیلی خیلی کمتر از تعداد صاحبان پروانه نشر است. بهعنوان مثال در سیوسومین دوره نمایشگاه بینالمللی کتاب تهران که 2هزار و 700 ناشر حضور داشتند، تعداد قابلتوجهی از آنها هرچند تولیدکننده کتاب هستند، اما ناشر حرفهای که تنها از این راه ارتزاق داشته باشند، نیستند؛ بنابراین اگر پروانه نشر بهراحتی صادر میشود، حتما باید بین ناشران فعال و حرفهای با ناشران غیرحرفهای تمایز قائل باشیم.
در آستانه برگزاری سیوسومین دوره نمایشگاه بینالمللی کتاب تهران، درباره رفتار برخی منتقدان به وجه فروشگاهی نمایشگاه به این موضوع اشاره کردید که برای ایجاد عملی تغییرات، ـ حذف فروش از نمایشگاه ـ منتقدان دور میز را خالی میکنند. به نظر میرسد هرچند در طول سال مدام بر تقویت وجه نمایشگاهی این رویداد تاکید میشود اما بُعد اقتصادی فروش را نیز نمیتوانند نادیده بگیرند و برحفظ بخش فروش بهعنوان حمایت دولت اصرار دارند. این رفتار را چطور تحلیل میکنید؟
باید توجه داشته باشیم که دو موضوع نباید خلط شود. نخست اینکه آیا نمایشگاه کتاب نباید فروش داشته باشد؟ و اینکه آیا در نمایشگاههای دنیا فقط خرید و فروش رایت انجام میشود و تنها نمایش کتاب وجود دارد؟ در بسیاری از نمایشگاههای دنیا، مشابه نمایشگاه بینالمللی کتاب تهران خرید و فروش کتاب وجود دارد؛ اکثر نمایشگاهها در دنیا به این شیوه برگزار میشود. چند نمایشگاه نیز هستند که موضوع برپایی آنها صنعت نشر است و صاحبان صنایع نشر، موزعان، ناشران و چاپخانهداران فعال هستند و تبادلات تجاری را منعقد میکنند؛ درحالیکه نمایشگاه بینالمللی کتاب تهران این ویژگی را ندارد؛ بنابراین حرکت کردن در مسیر نمایشگاهی شدن صرف نمایشگاه بینالمللی کتاب تهران ـ حذف فروش ـ حتما به فروکاستن اهمیت، ارزش و رونق این رویداد خواهد شد؛ در این موضوع تردیدی نیست. اما اینکه باید به وجه فرهنگی و نمایشگاهی این رویداد بیشتر توجه شود، صحیح است؛ ازجمله نمایشگاه مجال بهتری باشد برای معرفی تازههای کتاب، کتابهای ارزشمند، برنامههای فرهنگی، صحیح است که صرفا فروش نباشد؛ بنابراین در برگزاری سیوسومین دوره نمایشگاه بینالمللی کتاب تهران تلاش شد، فعالیتهای فرهنگی در جایگاه بهتری قرار بگیرد.
حتما برای نمایشگاه سیوچهارم کتاب تهران، این وجه تقویت خواهد شد تا خانوادهها فروش کتاب، حضور مردم و خانوادهها بتوانند از فضای فرهنگی نمایشگاه استفاده بیشتری ببرند. موضوع دیگر اینکه باید توجه داشته باشیم امکانات عرضه کتاب در کشور به قدری نیست که امکان خرید و مطلع شدن از تازههای نشر در قالب نمایشگاه کتاب تهران از مردم سلب شود. مجموع شرایط نشان میدهد، امکان حذف فروش کتاب مهیا نیست و شاید به صلاح هم نباشد. ناشران و مردم نیز موافق توقف امکان فروش در نمایشگاه بینالمللی کتاب تهران نیستند. البته طبیعی است که بخشی از کتابفروشیها از فروش در نمایشگاه کتاب تهران متضرر میشوند که البته به نظرم اندکی در میزان آسیب نمایشگاه کتاب به کتابفروشیها، بزرگنمایی میشود. بهعنوان کسی که تجربه کتابفروشی دارم، عرض میکنم در زمان برگزاری نمایشگاه بینالمللی کتاب تهران، فروش کتابفروشیها کاهش پیدا نمیکند و چه بسا شرایط بهتری در بیشتر فروشگاههای کتاب ایجاد میشود.
نباید فراموش کنیم که نمایشگاه بینالمللی کتاب تهران در آغاز فصل بهار برگزار میشود که بهطور طبیعی کمرونق خواهد شد؛ عواملی مانند قرار گرفتن دانشآموزان درآستانه فصل امتحانات و شروع تابستان بر این موضوع تاثیرگذار است؛ چه نمایشگاه برگزار بشود و چه نشود. برگزاری نمایشگاه بینالمللی کتاب تهران برای صنعت نشر اتفاق بزرگی است. درمجموع نمایشگاه بینالمللی کتاب تهران از استانداردهای جهانی دور نیست و استاندارد بودن نمایشگاه کتاب بهمعنای نفروختن کتاب دراین رویداد نیست. در بسیاری از کشورهای دنیا کتاب فروخته میشود؛ بهعبارت دیگر این گزاره از اساس اشتباه است که نمایشگاه کتاب، یعنی کتاب در آن فروخته نشود؛ البته باید برای حمایت از کتابفروشیها برنامههای حمایتی داشته باشیم، ازجمله طرح سامانه «خرید از کتابفروشیها» که در سیاُمین دوره هفته کتاب رونمایی خواهد شد.
